Έφεσος

Αρχαία πόλη της Μικράς Ασίας, κοντά στις εκβολές του Καΰστρου, στις ακτές του Αιγαίου. Η Έ. αναπτύχθηκε γύρω από το τιμημένο ιερό μιας προελληνικής θεότητας της ευφορίας, την οποία οι Έλληνες ταύτιζαν με την Άρτεμη· αποικίστηκε από τους Ίωνες κατά το τέλος της 2ης χιλιετίας π.Χ. Στην αρχή εξουσίαζε την Έ. το βασιλικό γένος των Βασιλιδών, αργότερα η εξουσία πέρασε στην αριστοκρατία και τέλος εγκαθιδρύθηκε στην πόλη η τυραννίδα (7ος-6ος αι. π.Χ.). Στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. η Έ. υποτάχθηκε στον βασιλιά της Λυδίας Κροίσο και μετά την ήττα του πέρασε στους Πέρσες. Τήρησε ουδετερότητα κατά τους αγώνες των Ελλήνων εναντίον των Περσών και εισήλθε απρόθυμα στην αθηναϊκή συμμαχία το 478, για να αποσπαστεί κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου. Μετά την Ανταλκίδειο ειρήνη (386) επανήλθε στους Πέρσες, στους οποίους παρέμεινε έως την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ασία (334). Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους η Έ., αφού άλλαξε διάφορους κυρίους, πέρασε τέλος στην κυριαρχία της Περγάμου. Με τη διαθήκη του τελευταίου βασιλιά της Περγάμου, Αττάλου Γ’ (133), η Έ. πέρασε στους Ρωμαίους και αποτέλεσε πρωτεύουσα της ρωμαϊκής επαρχίας Ασίας (129). Στην Έ. κήρυξαν τον χριστιανισμό ο Απόστολος Παύλος και ο Ιωάννης ο Ευαγγελιστής και η πόλη έγινε ένα από τα μεγαλύτερα χριστιανικά κέντρα της Ανατολής. Στην αίγλη της Ε. συνετέλεσε πολύ και το περίφημο Αρτεμίσιο, ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου και από τα μεγαλύτερα ιερά του ελληνικού κόσμου, το οποίο λειτούργησε έως το 401 μ.Χ., οπότε ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος διέταξε το κλείσιμό του. Ήδη τον 6o αι. π.Χ. υπήρχε μεγάλος δίπτερος, μαρμάρινος ναός της Άρτεμης με διαστάσεις 1,10 χ 55 μ., με 8 κίονες στις στενές του πλευρές και 20 στις μακριές και με τον σηκό χωρισμένο σε 3 κλίτη. Τον σχεδίασαν ο Χερσίφρων και ο Μεταγένης και τελείωσε, πιθανόν, τον 5o αι., με αρχιτέκτονες τον Παιώνιο τον Εφέσιο και τον Δημήτριο. Ο βασιλιάς Κροίσος προσέφερε κατά την κατασκευή του μεγάλο αριθμό από κολόνες, οι οποίες κοσμούνται στο κατώτερο τμήμα τους με ανάγλυφες παραστάσεις· μερικά τμήματά τους, τα οποία σώθηκαν, παρουσιάζουν αξιόλογο δείγμα της παλαιότερης ιωνικής τέχνης. Ο ναός αυτός πυρπολήθηκε το 356 π.Χ. από τον Hρόστρατο. Ξαναχτίστηκε σε ψηλότερο επίπεδο από τον αρχιτέκτονα Χειροκράτη· οι κίονές του έφεραν ανάγλυφες παραστάσεις στο κατώτερο τμήμα τους. Η πόλη των ελληνιστικών και των ρωμαϊκών χρόνων απλωνόταν στους δύο λόφους στα ΝΔ του ιερού. Διατηρούνται ίχνη των τειχών της πόλης που έχτισε ο Λυσίμαχος, τα οποία αποτελούνται από μεγάλους ογκόλιθους, το ύψος τους φτάνει τα 6 μ. και είναι οχυρωμένα με ορθογώνιους πύργους· από τις πύλες τους έχουν ανακαλυφθεί η πύλη της Μαγνησίας και εκείνη από την οποία περνούσε η συντομότερη οδός για το Αρτεμίσιο. Αριστερά της οδού αυτής βρίσκεται το στάδιο, που χτίστηκε στην ελληνιστική εποχή και ανοικοδομήθηκε στους χρόνους του Νέρωνα. Στα Β του σταδίου βρίσκεται το γυμνάσιο του Π. Βεδίου Αντωνίνου και Δ σώζονται τα ερείπια ναού, αφιερωμένου ίσως στον Απόλλωνα. Σε αυτή την οδό βρίσκονται σημαντικά κτίρια της πόλης: οι θέρμες (μέσα 1ου αι. μ.Χ.) και το γυμνάσιο (ορθογώνια στοά 200 χ 240 μ., με τρεις σειρές κιόνων στις πλευρές). Τα οικοδομήματα αυτά είχαν την είσοδό τους στην Αρκαδιανή οδό, την κεντρική αρτηρία της πόλης, μήκους 500 μ., που οδηγούσε από το λιμάνι στο θέατρο και πλαισιωνόταν από στοές· τις νύχτες φωτιζόταν με φανούς. Στο ανατολικό άκρο της βρίσκεται το θέατρο των ελληνιστικών χρόνων, το οποίο σώζεται με τη ρωμαϊκή του μορφή· το κοίλο του μπορούσε να φιλοξενήσει 25.000 θεατές. Στα ΝΔ του θεάτρου υπήρχε η ελληνιστική αγορά, μια μεγάλη τετράγωνη πλατεία με πλευρά 160 μ., που περιβαλλόταν από στοές με καταστήματα και διατηρείται με τη μορφή που της δόθηκε τον 3o αι. μ.Χ. Στα ανατολικά της βρίσκεται η περίφημη βιβλιοθήκη, το ωραιότερο ίσως κτίριο της πόλης. Πρόκειται για μια ορθογώνια μαρμάρινη αίθουσα με πλούσια αρχιτεκτονική διακόσμηση. Νοτιότερα, σε αρκετή απόσταση, βρισκόταν το ωδείο, που χτίστηκε τον 2o αι. μ.Χ. από τον Π. Βέδιο Αντωνίνο. Η βυζαντινή πόλη ήταν πιο περιορισμένη: τα τείχη της του 7ου αι. άφηναν έξω το νότιο τμήμα της αρχαίας πόλης. Από τα πολυάριθμα χριστιανικά μνημεία, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ερείπια του ναού της Θεοτόκου, όπου έγινε η Γ’ Οικουμενική Σύνοδος (παρουσιάζει τον τύπο της βασιλικής μετά τρούλου και διακρίνονται διάφορες οικοδομικές φάσεις της από τον 4o έως τον 6o αι.) και τα ερείπια του ναού του Αγίου Ιωάννη, τον οποίο ανήγειρε ο Ιουστινιανός πάνω στον τάφο του αποστόλου (έχει σχήμα ελληνικού σταυρού με μεγαλύτερο τρούλο στο κέντρο και μικρότερους στις κεραίες). Η μεγάλη σημασία της Ε. σε ένα διάστημα μεγαλύτερο από χίλια έτη οφείλεται κυρίως στη φυσική της θέση, χάρη στην οποία υπήρξε ένα από τα πιο δραστήρια εμπορικά κέντρα του Αιγαίου: από αυτό προερχόταν ο πλούτος της πόλης και ο πυκνότατος πληθυσμός της, ο οποίος κατά τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους έφτανε τους 225.000 κατοίκους. Προς Εφεσίους επιστολή. Μία από τις κανονικές επιστολές του Αποστόλου Παύλου, η οποία περιέχεται στην Καινή Διαθήκη και ανήκει στις επιστολές που λέγονται της αιχμαλωσίαςτου δεσμωτηρίου γιατί γράφτηκε όταν ο Παύλος βρισκόταν στη φυλακή, ίσως στη Ρώμη, το 63 μ.Χ. Η επιστολή απευθυνόταν στη χριστιανική κοινότητα της Ε. Πολλοί όμως ερμηνευτές της Καινής Διαθήκης υποστηρίζουν ότι πρόκειται μάλλον για εγκύκλιο που απευθυνόταν όχι μόνο σε μία αλλά σε όλες τις χριστιανικές κοινότητες της Μικράς Ασίας. Στο περιεχόμενο της επιστολής εκφράζεται η ανάγκη ενότητας των πιστών. Αφορμή για τη σύνταξη της επιστολής έδωσαν οι ειδήσεις οι οποίες έφταναν στον επιστολογράφο για τη διάσπαση της ενότητας της Εκκλησίας, από παρανόηση του έργου του Ιησού και του περιεχομένου της διδασκαλίας του. Για τη γνησιότητα της επιστολής, την οποία αμφισβήτησαν μερικοί διαμαρτυρόμενοι, υπάρχουν οι μαρτυρίες διαφόρων εκκλησιαστικών συγγραφέων (Ιγνάτιος, Πολύκαρπος, Ειρηναίος, Κλήμης Αλεξανδρεύς). Για την πατρότητά της εξάλλου συνηγορούν βάσιμα και οι ιδέες, το ύφος αλλά και ο γλωσσικός χαρακτήρας. Ο κεντρικός δρόμος της αρχαίας πόλης της Εφέσου όπως σώζεται σήμερα. Μαρμάρινη οδός στην Έφεσο. Η πόλη υπήρξε για διάστημα μεγαλύτερο μιας χιλιετίας ένα από τα σπουδαιότερα πολιτιστικά κέντρα της λεκάνης της Μεσογείου· διατηρεί πολυάριθμα αρχαιολογικά μνημεία της ελληνικής και ρωμαϊκής περιόδου και των πρώτων αιώνων του χριστιανισμού.